آیا علم و عقل با دین تعارض دارند؟ رابطه آنها چیست ؟

 

بحث رابطه علم و دین بحثی بسیار مفصل و دقیق است، آنچه به طور فشرده و خلاصه می‏توان گفت این است که: علم دارای معانی گوناگون است و ابتدا باید دید کدام معنای از علم مورد سؤال است. در این‏جا به برخی از معانی آن اشاره می‏شود:

    1ـ علم به معنای قطع، این معنا مسلماً مورد بحث نمی‏باشد.

    2ـ علم به معنای آگاهی قطعی و مطابق با واقع، علم به این معنا هرگز با دین تعارض ندارد.

    3ـ علم به معنای مطلق آگاهی   استعمال کلمه علم در این معنا دو گونه مقصود است:

    الف) استعمال حقیقی، و آن وقتی است که صورت ذهنی (علم) با واقع عینی  مطابقت داشته باشد.

    ب) استعمال مجازی، و آن وقتی است که مراد از علم صرف تصور و تصدیق ذهنی  باشد، اعم از آن که با واقع خارجی مطابقت داشته باشد. با نداشته باشد (جهل مرکب).

    وجه مشترک همه معانی فوق آن است که در هیچیک از آنها محدودیت روشی و متدلوژیک  وجود ندارد.

    4ـ علم به معنای دانش تجربی  علم در این معنا دارای ویژگی‏های زیر است:

    الف) ظنی است و مانند علوم فلسفی و ریاضیات مبتنی بر براهین قطعی نمی‏باشد.

    ب) دارای متد تجربی  است.

    ج) مرکب از گزاره‏های صحیح و سقیم است.

    آنچه بیشتر در بحث رابطه علم و دین مطرح است، ارتباط دین با علوم تجربی است. اگر به دقت ویژگی‏های علوم تجربی مورد بررسی قرار گیرد به خوبی می‏توان فهمید که آیا بین گزاره‏های دینی و علمی تعارضی وجود می‏تواند داشته باشد یا نه؟ داده این دسته از علوم به دو بخش تقسیم پذیرند:

    (1) قوانین علمی؛ این بخش از گزاره‏های علمی تا حدی از قطعیت برخوردار است و تأثیرپذیری کمتری از عوامل ظنی دارد. این قضایا معمولاً با گزاره‏های قطعی دینی هیچگونه برخورد و تعارضی ندارد. البته مقصود ما از دین در این بحث خصوص اسلام است، نه هر دینی، زیرا چه بسا بر اثر تحریفات پدید آمده در ادیانی چون مسیحیت تعارضات جدی در این مرحله نیز یافت شود.

    (2) نظریات علمی : با توجه به این‏که نظریات علمی از قطعیت برخوردار نیست و در موارد بسیاری این نظریات دچار ابطال و دگرگونی می‏شوند، بنابراین نباید انتظار داشت که همیشه نظریات علمی با داده‏های دینی هماهنگ و کاملاً سازگار باشد، زیرا لازمه آن این است که دین نیز مانند آرای ظنی و تجربی دانشمندان همواره دستخوش تغییر و دگرگونی شود. بنابراین ممکن است برخی از گزاره‏های دینی با برخی ازگزاره‏های علمی در زمانی معارض افتد و در زمان دیگری موافق شود. به عنوان نمونه می‏توان دیدگاه قرآن درباره پیوند بیولوژیک جنین با والدین را در نظر گرفت. که تا اواخر قرن نوزدهم مغایر نگرش علمی رایج در زیست‏شناسی بود، ولی در نیمه دوم قرن 19 نظریات مبتنی بر پیوند یکسویه فرزند باپدر یا مادر همگی منسوخ گردید و علم جدید نیز با دیدگاه قرآن در این زمینه همسو شد. از طرف دیگر باید توجه داشت که کاروان علمی بشر هنوز در نیمه راه است و بسیاری از نظریات علمی موجود نیز در آینده دگرگون خواهد شد، طبیعی است در میان این آرا اندیشه‏های صحیح و سقیم بسیاری وجود خواهد داشت، بنابراین انتظار هماهنگی کامل دین و علم به معنای دانش تجربی انتظاری نابجاست، لیکن آنچه مسلم است این است که بین قطعیات دین و علم تعارضی نبوده، و نخواهد بود.

    نکته دیگر این‏که در سؤال نخست از «رابطه عقل و دین» آمده است این تعبیر نیز به معانی گوناگونی به کار می‏رود و در هر معنا پاسخ ویژه‏ای دارد:

    الف) عقل به معنای ره‏آوردهای علمی تجربی بشر. اگر عقل به علوم تجربی فروکاسته  شود در واقع مطلب فوق به معنای همان رابطه علم و دین است که گذشت.

    ب ) عقل به معنای خرد جزءنگر راسیونالیستی  و یا خرد ابزاری  این معنا از خرد در برخی از موارد نه تنها با دین، بلکه با خود عقل به معنای دیگری که خواهد آمد در تعارض می‏افتد، و علت آن، نه وجود نقص در دین، بلکه بخاطر لنگان بودن این عقل است. عقل ابزاری و جزءنگر در محدوده خرد لازم و مفید است، امّا اصالت دادن به آن و حقایق برتر را  رها کردن آفت بزرگی است که گریبانگیر راسیونالیسم  و عقل‏گرایی افراطی غربی شد. عقل‏گرایی افراطی راسیونالیستی و ابزاری به هیچ روی با ارزش‏ها و فضایل معنوی و امور معنوی و کمال آفرین کاری ندارد و سر آدمی را در آخور مادیت و حیوانیت فرو می‏برد و تنها به نیازهای دنیایی انسان می‏اندیشد، ازاین‏رو گاه با تعالیم دین در تعارض می‏افتد، زیرا در بسیاری از موارد رسیدن به ارزش‏ها و کمالات در گرو فرو نهادن بخشی از تمایلات مادی و حیوانی است.

    ج ) عقل کل نگر توحیدی. چنین خردی نه تنها با دین اندک تعارضی ندارد، بلکه بین دین و عقل به این معنا هرگز جدایی و اصطکاک نیست   الدین والعقل توأمان   در اسلام عقل - البته عقل قطعی، نه ظنی ـ یکی از منابع کشف احکام الهی است. از دیدگاه قرآن یکی از بیماری‏های بزرگ بشریت که او را از دین دور ساخته است عقل گریزی است، ازاین‏رو قرآن مجید در جای جای خود انسان‏ها را دعوت به تعقل و ژرف‏اندیشی می‏کند، زیرادر پرتو قرآن عظمت، حقانیت و سودمندی تعالیم انبیا کشف و درک می‏شود، تا آنجا که در نصوص اسلامی آمده است:   العقل ما عبد به‏الرحمن واکتسب به‏الجنان...  ؛ یعنی، به واسطه عقل خداوند مورد پرستش قرار می‏گیرد و به حکم آن بهشت به دست می‏آید.

نویسنده: تشیع(چهارشنبه 87/8/15 :: ساعت 12:9 صبح)